W dawnej i współczesnej refleksji filozoficznej węzłowe miejsce zajmuje filozofia człowieka. Pytania - kim jest człowiek, jaka jest jego geneza i przyszłość, cele i zadania życiowe? - nieustannie absorbują uwagę wszystkich ludzi myślących. Problematyka antropologiczno-filozoficzna w polskiej literaturze również była i jest wielokrotnie omawiana, oczywiście w różnych aspektach, ujęciach metodologicznych, opcjach ideowo-światopoglądowych i nurtach filozoficznych. Jednym ze znanych i cenionych autorów na terenie Polski, zajmujących się od kilkudziesięciu lat tematyką filozofii człowieka, jest ks. Roman Darowski SJ, profesor filozofii na Wydziale Filozoficznym Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum" i w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, długoletni dziekan pierwszej z wymienionych uczelni oraz redaktor naczelny „Forum Philosophicum". Ksiądz Profesor jest m.in. autorem prac: Człowiek i świat (1972), Człowiek: istnienie i działanie (1974), Filozofia człowieka (1995).
    Omawiana praca została wydana po raz trzeci w 2002 r., a równocześnie znacznie poszerzona. Książka zawiera dwie zasadnicze części: tematyczno-problemową, napisaną przez Autora, oraz antologię tekstów na temat człowieka. W części pierwszej, po dwu rozdziałach wstępnych, znajduje się piętnaście rozdziałów omawiających kolejne zagadnienia z zakresu filozoficznej antropologii.
W „Zagadnieniach wprowadzających" omawiane są m.in.: swoistość filozofii człowieka, definicja tej dyscypliny, jej usytuowanie w relacji do innych nauk o człowieku, metoda uprawiania filozoficznej antropologii, a wreszcie podstawowa problematyka. Autor nawiązuje do klasycznej filozofii arystotelesowsko-tomistycznej. Potwierdza to zaproponowana definicja filozofii człowieka jako „rozumowej nauki o człowieku w świetle jego przyczyn ostatecznych, czyli podstawowych uwarunkowań" (s. 17). Jest to bez wątpienia ujęcie tomistyczne, ale otwarte na współczesną myśl filozoficzną. Znajduje to swój wyraz np. przy omawianiu metody filozofii człowieka, gdzie wyróżnione zostały dwa etapy: wstępny - fenomenologiczny i właściwy - metafizyczny. Już wstępno-metodologiczny rozdział sygnalizuje dwojaką optykę pracy: teoretyczno-eksplikacyjną i egzystencjalno-dydaktyczną. Autor, idąc za papieżem Janem Pawłem II, wyróżnił trzy typy postawy człowieka: mieć, być oraz być i mieć.
    Drugim wstępnym rozdziałem Filozofii człowieka jest syntetyczny zarys dziejów tej nauki. Wyróżnione zostały: starożytność, średniowiecze, czasy nowożytne i współczesne główne kierunki filozofii człowieka. W ostatniej części są omawiane: neopo-zytywizm, filozofia analityczna, fenomenologia, filozofia dialogu, marksizm i chrze-ścijańska antropologia filozoficzna. Sposób przedstawienia poszczególnych nurtów nie budzi zastrzeżeń merytorycznych, a w zasadzie także ich dobór. Dyskusyjne jest jedynie pominięcie egzystencjalizmu, krótka wzmianka (na s. 49) nie ukazuje tej doniosłej roli, jaką egzystencjalizm (teistyczny i ateistyczny) odegrał na terenie filozofii i poza nią.
    Istotna część omawianej pracy ks. prof. Darowskiego nosi tytuł: „Główne problemy filozofii człowieka". Znajdujemy w niej piętnaście rozdziałów, których tytuły warto zacytować, gdyż wskazują na układ treściowy książki. Są to: 1. Człowiek a świat zwierząt; 2. Cielesność człowieka; 3. Pierwiastek duchowy człowieka; 4. Śmierć i nieśmiertelność; 5. Struktura umysłu ludzkiego i proces poznania umysłowego; 6. Stosunek pierwiastka duchowego do materialnego; 7. Wolność człowieka; 8. Osoba ludzka i przysługujące jej prawa; 9. Pochodzenie człowieka; 10. Człowiek a świat wartości; 11. Człowiek twórcą kultury; 12. Człowiek istotą historyczną; 13. Człowiek istotą dialogową; 14. Człowiek istotą społeczną; 15. Człowiek istotą religijną.
    Zaprezentowany układ problematyki filozofii człowieka jest logiczny, łącząc podstawowe elementy antropologii św. Tomasza z Akwinu z myślą współczesną. Akwinata, omawiając w Sumie teologicznej koncepcję człowieka (I, qq. 75-89), najpierw przedstawiał kategorię duszy jako formy substancjalnej ciała, a następnie dopiero władze duszy - intelekt i wolną wolę. Wpływ myśli Tomaszowej uwidocznił się w omawianej pracy w fakcie, że rozdziały analizujące umysł ludzki i wolność człowieka umieszczone zostały po uprzednim omówieniu problematyki duszy - jej natury niematerialnej i nieśmiertelności. Powyższe stwierdzenie nie jest bynajmniej zarzutem. Autor logicznie rozpracował wieloaspektową problematykę filozofii człowieka. Najpierw zasygnalizował różnicę pomiędzy człowiekiem a światem zwierząt, współcześnie podważaną lub zacieraną przez niektórych przyrodników, a nie tak dawno przez marksistów. Następne dwa rozdziały poświęcone są analizie elementów składowych człowieka: jego cielesności i wymiaru duchowego. Zagadnienie śmierci i nieśmiertelności jest logiczną kontynuacj ą analiz dotyczących pierwiastka duchowego w człowieku. Dalsze dwa rozdziały książki omawiają umysłowe władze człowieka: intelekt i wolę. Budzi jedynie zdziwienie, że są przedzielone rozdziałem traktującym o relacji pomiędzy duchowym i materialnym pierwiastkiem człowieka. Czy nie byłoby bardziej zasadne, aby problem wzajemnej relacji ciała i duszy omawiać bezpośrednio po analizie elementów składowych człowieka?
    Tematycznym zwieńczeniem dotychczasowych rozważań pracy jest rozdział 8, w którym omawiana jest osoba ludzka i przysługujące jej prawa. Zagadnienie praw człowieka, podjęte przez Autora, słusznie uwzględnia tak żywo dyskutowane współcześnie pytania o podstawę i zakres treściowy praw podmiotowych człowieka.   
    Kilka ostatnich rozdziałów tej części pracy omawia podstawowe atrybuty ludzkiej osoby. Należy do nich fakt, że człowiek jest twórcą kultury, a także jest istotą historyczną, dialogiczną, społeczną i religijną. Należy odnotować, że niektóre rozważania tam zawarte uwzględniają współczesną myśl filozoficzną, zwłaszcza takie nurty, j ak: aksjologia, filozofia dialogu, filozofia historii. Dzięki temu Filozofia człowieka prof. Darowskiego, bazująca na założeniach tomizmu, stanowi jego ubogacenie i uwspółcześnienie. Akwinata nie uwzględniał w dostatecznym stopniu dynamiczno-historycznego wymiaru bytu ludzkiego, obecnie jednak słusznie akcentuje się fakt, iż człowiek jest istotą kształtującą się poprzez dzieje. Autor recenzowanej pracy oddzielnie analizował dwa atrybuty człowieka, a mianowicie, że j est on istotą dialogiczną i społeczną. Takie rozgraniczenie postuluje współczesny nurt filozofii dialogu, natomiast tradycyjna myśl socjologiczna i filozoficzna wyróżnia dwa obszary życia społecznego człowieka: wymiar mikrospołeczny i wymiar makrospołeczny. Końcowy rozdział pierwszej części pracy omawia i uzasadnia tezę, że człowiek jest istotą religijną.
    Poszczególne fragmenty - rozdziały książki Filozofia człowieka - mają podobną strukturę merytoryczno-treściową. Rozpoczynają się od sformułowania stanowiska Autora w formie tezy, która anonsowana jest już w spisie treści na początku pracy. Dalsze elementy każdego rozdziału to: wyjaśnienia semantyczne, zasygnalizowanie głównych stanowisk i argumentacja za podaną uprzednio tezą. Merytoryczne uzasadnienie poszczególnych tez odwołuje się w większości przypadków bezpośrednio lub pośrednio do filozofii arystotelesowsko-tomistycznej, ale wielokrotnie Autor twórczo nawiązuje do filozofii współczesnej. W aspekcie merytoryczno-problemo-wym książka ks. prof. Darowskiego jest interesującą próbą łączenia istotnych elementów antropologii Tomasza z Akwinu z dorobkiem współczesnej filozofii, zwłaszcza fenomenologii i filozofii dialogu.
    Drugim ważnym elementem omawianej pracy jest zawarta w niej antologia tekstów na temat człowieka. Choć w literaturze polskiej istnieje już kilka tego typu antologii, to jednak Autor Filozofii człowieka więcej uwagi poświęcił współczesnej filozofii polskiej. Zamieszczone zostały teksty następujących autorów: Arystotelesa, św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu, R. Descartes'a, M. Schelera, R. Ingarde-na, J. Maritaina, P. Siwka, J. Tischnera, K. Wojtyły, Cz. Bartnika, M. Krąpca i T. Ślipko. Włączenie antologii tekstów dotyczących tematycznie antropologii filozoficznej jest szczęśliwym pomysłem, czytelnik bowiem może zapoznać się osobiście z tekstami zarówno z klasyków filozofii, jak i znanych autorów współczesnych.

Do antologii tekstów dołączone zostały dokumenty o prawach i obowiązkach człowieka, a mianowicie: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., fragmenty encykliki Pacem in terris papieża Jana XXIII, Karta Powinności Człowieka ogłoszona w 2000 r. w Gdańsku i Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej przyjęta w 2000 r. w Nicei. Książkę zamykają tzw. teksty mądrościowo-refleksyjne, interesująco dobrane, które inspirują czytelnika do głębszego przemyślenia tajemnicy człowieczeństwa.
Książka Filozofia człowieka ks. prof. Romana Darowskiego jest twórczym wkładem na terenie polskiej filozofii w zakresie refleksji nad człowiekiem. Jej sygnalizowane wyżej walory problemowo-merytoryczne łączą się z walorami formalno-dy-daktycznymi. Wykład poszczególnych zagadnień jest bardzo klarowny, a zarazem semantycznie i metodologicznie poprawny. Autor dla jasności wykładu unikał nadmiaru przypisów. Zarazem jednak informował i zachęcał czytelników do pogłębienia analizowanych problemów poprzez odsyłacze do literatury zamieszczonej zarówno na wstępie książki, jak i w końcowej części poszczególnych rozdziałów. Filozofia człowieka prof. Darowskiego, zgodnie z jej podtytułem, daje zarys problematyki filozoficznej antropologii. Jej Autor świadomie zrezygnował z nadmiaru aparatu naukowego, skoncentrował się natomiast na poszukiwaniu odpowiedzi na podstawowe pytania współczesnego człowieka. Merytoryczno-problemowa jednoznaczność łączy się w tej książce z klarownością dobrego wykładowcy - dydaktyka. Adresatem jej są ci wszyscy, którzy poszukują przewodnika na drodze rozpoznawania prawdy o człowieku jako osobie. Filozofia człowieka krakowskiego myśliciela, ks. Darowskiego, jest dobrą prezentacją współczesnego personalizmu chrześcijańskiego.

„Zeszyty Naukowe KUL", 45 (2002), nr 3-4 (179-180), s. 113-116.

W czasach nowożytnych, począwszy od epoki Odrodzenia, w centrum zainteresowania filozofów zamiast Boga znalazł się człowiek. Cały kierunek myślenia zaczęto nazywać humanizmem. Przełomową rolę w tym względzie odegrał Kartezjusz, który nawiązując do św. Augustyna i nie zaniedbując problematyki ontologicznej, skupił się jednak na zagadnieniu wartości poznania ludzkiego. Wprawdzie kartezj ań-ski postulat idei jasnych i wyraźnych doprowadził w konsekwencji do subiektywizmu poznawczego, do idealizmu, a nawet sceptycyzmu, to jednak pozytywnym wynikiem kartezj ańskiego myślenia było skierowanie analiz filozoficznych ku samemu człowiekowi. W niektórych współczesnych systemach filozoficznych problematyka antropologiczna stanowi właściwie samo jądro filozofii. Prawie wyłącznie człowiekiem zajmuje się fenomenologia. Życiowymi problemami człowieka interesuje się egzystencjalizm i filozofia dialogu, myśleniu i jego językowemu wyrazowi poświęca głównie uwagę filozofia lingwistyczna. W tym typie filozofowania nieco miejsca zajmuje też świat przyrody otaczającej człowieka, ale o tyle tylko, o ile ten świat ma jakieś znaczenie dla rozwoju człowieka, i o ile mu służy lub szkodzi.
    Mimo położenia akcentu na teorii poznania w filozofii nowożytnej, nie zanikła j ed-nak całkowicie problematyka ontologiczna. Od czasów Darwina i powstania teorii ewolucji umysły filozofów niepokoi sprawa transcendencji człowieka w stosunku do otaczającej go przyrody. Pojawiają się tendencje redukcjonistyczne, sprowadzające wszystkie przejawy życia ludzkiego do praw biologii, te zaś do chemii, a nawet fizyki. Mówi się o ewolucjonistycznej teorii poznania, o socjobiologii, usiłuje się sprowadzić inteligencję i myślenie człowieka do procesów biologicznych rozgrywających się w sieci neuronów mózgowych, do tego stopnia, że zaczyna się traktować mózg człowieka jako swego rodzaju mięsny komputer i przewiduje się w niedalekiej przyszłości stworzenie sztucznej komputerowej inteligencji.
W ten sposób człowiek zająwszy się sobą doszedł w końcu do zagubienia samego siebie. Z podmiotu o szczególnej godności stał się nie tylko przedmiotem badań przyrodniczych, ale nawet przedmiotem w sensie węższym, obiektem ujmowanym z punktu widzenia użyteczności, produktywności, a nawet w skrajnych przypadkach traktowanym jako surowiec (manipulacje na embrionach ludzkich) lub rzecz niewygodna do usunięcia (eutanazja).
    To zagubienie samego siebie stało się szczególnie dojmujące w etyce i w pedagogice. Warunkiem zasadnego uprawiania etyki jest przecież przekonanie o niepodważalnej godności osoby ludzkiej. Osoba ta świadoma i wolna w swoich wyborach ma prawo być twórcą własnego losu w granicach wyznaczanych uprawnieniami innych osób. W pedagogice istotnym jest ideał człowieczeństwa, ku któremu mają zmierzać działania wychowawcze. Ideału tego nie da się wyznaczyć bez odpowiedzi na pytanie, kim jest człowiek. Tymczasem, jak wspomniano wyżej, zauważa się w poglądach filozofów współczesnych w tym względzie dużą niepewność i wielką rozbieżność zapatrywań. Istnieje więc pilna potrzeba refleksji nad istotą człowieka w celu dokładniejszego poznania człowieczeństwa we wszystkich jego wymiarach i aspektach.
    Książka Romana Darowskiego włącza się do tego właśnie nurtu refleksji nad człowiekiem. Pragnie służyć ludziom poszukującym prawdy o człowieku. Jak zaś ważna i interesująca to problematyka, widać to choćby z tego, że książka Filozofia człowieka ukazała się już po raz trzeci i ma prawie dwa razy większą objętość od poprzednich wydań. Pierwsze mianowicie wydanie tej książki ukazało się w 1995 r., a drugie już rok później. Obecne wydanie obok wielu uzupełnień, np. na temat postmodernizmu, i uściśleń w różnych miejscach książki posiada w części zatytułowanej : Zagadnienia wprowadzające nowy paragraf pt. „Być i mieć ", a w części noszącej tytuł: Główne problemy filozofii człowieka nowy rozdział pt.: Człowiek istotą religijną. Oprócz tego książka zawiera nową, obszerną część: Antologię tekstów filozoficznych na temat człowieka.

Książka składa się z następujących części:

I. Zagadnienia wprowadzające. Są to m.in.: Swoistość filozofii człowieka, Definicja filozofii człowieka, Pytania egzystencjalne, Filozofia człowieka a antropologia filozoficzna i inne nauki o człowieku, Metoda filozofii człowieka, „Być i mieć". Autor podaje w tej części wiele uwag epistemologicznych na temat przedmiotu, celu i metody filozofii człowieka, pokazując jej autonomiczność w stosunku do innych nauk o człowieku.

II. Dzieje filozofii człowieka. W tej części R. Darowski wypowiada się dość ogólnie o starożytności, średniowieczu i czasach nowożytnych, nieco obszerniej o filozofii człowieka w głównych kierunkach filozofii współczesnej (neopozytywizm, filozofia analityczna, fenomenologia, filozofia dialogu, marksizm, chrześcijańska antropologia filozoficzna).

III. Główne problemy filozofii człowieka zostały sformułowane w 15 krótkich rozdziałach i odpowiadających im tezach:

1. Człowiek a świat zwierząt. Teza 1: Mimo że człowiek wykazuje duże zewnętrzne podobieństwo do niektórych zwierząt, to jednak jest w świecie istotą wyjątkową, której podstawową cechą jest otwarcie poznawcze i wolitywne na wszelki byt.
2. Cielesność człowieka. Teza 2: Pierwiastek materialny stanowi istotny współczynnik człowieczeństwa i przej awia się w jego fizycznych właściwościach. Do niego właśnie odnosi się działalność „organizująca" ze strony pierwiastka duchowego.
3. Pierwiastek duchowy człowieka. Teza 3: Analiza czynności rozumu i woli świadczy o substancjalnej niematerialności duszy ludzkiej. Niematerialność ta jednak nie jest doskonała, gdyż niektóre przejawy dynamizmu duszy są zewnętrznie zależne od materii.
4. Śmierć i nieśmiertelność. Teza 4: Człowiek jako całość podlega wprawdzie śmierci, ale jego istotny element: dusza „dzięki swej duchowości" istnieje dalej, gdyż jest nieśmiertelna.
5. Struktura umysłu ludzkiego i proces poznania umysłowego. Teza 5: Poznanie ludzkie polega na intencjonalnym przyjęciu przedmiotu przez umysł w procesie, w którym można wyróżnić fazę czynną i bierną.
6. Stosunek pierwiastka duchowego do materialnego. Teza 6: Związek pierwiastka duchowego i materialnego człowieka najtrafniej wyjaśnia teoria jedności substancjalnej. Według tej teorii dusza stanowi formę substancjalną ciała ludzkiego.
7. Wolność ludzka. Teza 7: Analiza poznania ludzkiego i woli ludzkiej, wykazuje, że człowiek przy podejmowaniu decyzji i w postępowaniu jest wolny. Jest to wolność określania treści własnych działań oraz wolność podjęcia ich lub zaniechania.
8. Osoba ludzka i przysługujące jej prawa. Teza 8: Pierwiastek duchowy i materialny tworzą jedną substancję, jedną naturę i jedną osobę ludzką, która jest ostatecznym podmiotem wszystkich działań; stanowi też podstawę godności człowieka i przysługujących mu praw.
9. Pochodzenie człowieka. Teza 9: Człowiek jako byt kompletny nie mógł powstać na skutek samych dynamizmów mineralnych, roślinnych lub zwierzęcych. Możliwość powstania drogą ewolucji „samego ciała ludzkiego", tzn. bez inteligencjii wolności, jest sprawą sporną.
10. Człowiek a świat wartości. Teza 10: Człowiek urzeczywistnia sens własnego bytowania przez harmonijny rozwój wszystkich swych możliwości, co dokonuje się przez realizację różnorodnych wartości.
11. Człowiek twórcą kultury. Teza 11: Człowiek jest twórcą kultury i równocześnie jej odbiorcą. Działalność kulturowa, właściwa tylko człowiekowi, stanowi podstawową dziedzinę aktywności ludzkiej w świecie.
12. Człowiek istotą historyczną. Teza 12: Człowiek jest istotą historyczną. Istnieje i działa w dziejach, od których zależy i które równocześnie współtworzy.
13. Człowiek istotą dialogiczną. Teza 13: Człowiek jako osoba jest istotą zwróconą ku drugiemu, ku inym ludziom, jest istotą dialogiczną. Dopiero w dialogu z innymi ludźmi może siebie pełniej odkrywać, rozumieć i urzeczywistniać.
14. Człowiek istotą społeczną. Teza 14: Człowiek jest istotą społeczną, dlatego swoje człowieczeństwo może w pełni urzeczywistniać tylko wspólnie z innymi ludźmi. Przejawia się to w tym, że jest otwarty na innych ludzi, potrzebuje ich i wraz z nimi tworzy różne formy społeczności.
15. Człowiek istotą religijną. Teza 15: Człowiek jako byt świadomy i wolny, wobec faktu własnej niewystarczalności, a równocześnie świadom własnej transcendencji, poszukuje Bytu Absolutnego (Boga) i może wejść z nim w dialog, który bywa nazywany religią.

W tej zasadniczej części Prof. R. Darowski stosuje, nawiązując do tradycji scholastycznej, metodę tetyczną (tezową). Polega ona na tym, że podstawowe zagadnienia filozofii człowieka są formułowane w postaci twierdzeń (tez), które następnie są mniej lub bardziej szczegółowo rozwijane. To rozwinięcie i opracowanie tezy zawiera zwykle (choć nie zawsze) następujące elementy: stan zagadnienia, podział, wyjaśnienie pojęć, stanowiska lub opinie na dany temat oraz argumentację (dowody) uzasadniającą poszczególne części tezy sformułowanej na początku. Takie podejście do omawianych problemów zapewnia większą przejrzystość rozważań, jasność i precyzję. Pokazuje też jaśniej, za jakimi rozwiązaniami opowiada się
Autor.

    Autor nie porusza się w swoich analizach na pograniczu filozofii i nauk przyrodniczych; nie sięga w swojej argumentacji do osiągnięć neurologii czy informatyki, nie dyskutuje szerzej propozycji ewolucjonistów, pomija aktualnie żywy problem relacji ciało-umysł (body-mind problem). Stosuje natomiast tradycyjną argumentację scholastyczną, przede wszystkich w newralgicznym punkcie, jakim jest sprawa transcendencji człowieka w stosunku do zwierząt. Odwołuje się tu do argumentacji z pojęć powszechnych, których niematerialność stara się wykazać w tezie 3: Pierwiastek duchowy w człowieku. Utożsamia przy tym niematerialność z duchowością (s. 66). Dalsze tezy dotyczące struktury metafizycznej człowieka, jego nieśmiertelności, wolności, godności i usytuowania w świecie są konsekwencj ą tych podstawowych ustaleń.
    Cz. IV to względnie obszerna Antologia tekstów na temat człowieka (s. 135-256). Wybór tekstów o człowieku pomyślany jest jako uzupełnienie problematyki poruszanej w książce. Umożliwia on nadto czytelnikom bezpośredni kontakt z poglądami antropologicznymi niektórych, wybitnych filozofów.

W języku polskim istnieje wprawdzie już kilka antologii tekstów filozoficznych, w tym także antropologicznych. Antologia zamieszczona w książce przyjmuje jednak nieco inne od dotychczasowych kryteria doboru tekstów. M.in. więcej uwagi poświęca współczesnej myśli polskiej, daje obfitszy wybór tekstów filozoficzno-prawnych (prawa i obowiązki człowieka) oraz wprowadza dział tekstów „mądrościowych", tj. skłaniających do refeksji, uczących mądrości życiowej (5 tekstów).

    W książce zamieszczono fragmenty dzieł następujących filozofów: Arystoteles, O duszy; św. Augustyn, O Trójcy Świętej oraz Dialogi filozoficzne; św. Tomasz z Akwinu, Traktat o człowieku. Summa teologii; Renę Descartes (Kartezjusz), Medytacje o pierwszej filozofii; Max Scheler, Stanowisko człowieka w kosmosie, Roman Ingarden, O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych; Jacques Maritain, Pisma filozoficzne; Paweł Siwek SJ, Świadomość wolnego wyboru; Józef Tischner, Zarys filozofii człowieka; Karol Wojtyła, Osoba i czyn, Czesław S. Bartnik, Personalizm; Mieczysław A. Krąpiec OP, Ja-człowiek; Tadeusz Ślipko S J, Antropologiczne podstawy chrześcijańskiej etyki ekologicznej z pracy: Rozdroża ekologii.
    Na temat praw i obowiązków człowieka zamieszczono następujące dokumenty: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż 1948; Jan XXIII, Encyklika Pacem in terris (fragmenty), 1963; Karta Powinności Człowieka, Gdańsk 2000; Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Nicea 2000.
Na końcu znajduje się spis treści po angielsku i francusku oraz tekst 15 omawianych w książce tez filozoficznych, również w obu językach, a także indeks osób i indeks rzeczowy.

    Książka R. Darowskiego stanowi zwięzłe, systematyczne ujęcie całej problematyki antropologicznej w świetle metafizycznych zasad klasycznej filozofii. W metodzie zbliżona jest do rozważań antropologicznych Karola Wojtyły, mianowicie przechodzi od opisu fenomenologicznego działań człowieka do ich wyjaśnienia za po-mocą jego wewnętrznej struktury bytowej, na zasadzie, że działanie świadczy o istnieniu (agere sequitur esse). Istotny j est tu opis działań typowych dla człowieka, j ak świadomość samego siebie, ogólność pojęć, wolność decyzji. Sugerują one istnienie proporcjonalnego do nich podmiotu, duchowej substancji, będącej podstawą transcendencji i godności ludzkiej osoby. Nie sądzę, by z pomocą nauk przyrodniczych, redukujących te zjawiska do chemii i fizyki, można je było należycie wyjaśnić i uzasadnić. W zastosowanej przez Autora metodzie leży podstawowa wartość i zaleta książki Filozofia człowieka. Antologia tekstów dodaje kolorów i smaków poprzednim, bardziej suchym, skrótowym i niekiedy nawet nieco schematycznym częściom książki.

„Logos i Ethos", 2002, nr 1-2, s. 219-223.

    Roman Darowski SJ jest bez wątpienia najwybitniejszym znawcą dziejów filozofii jezuitów w Polsce. Bez żadnej przesady rzec można, że to dzięki Jego wieloletniemu i niestrudzonemu wysiłkowi badawczemu udostępniony i przybliżony został świadomości współczesnych imponujący, jak się okazuje, dorobek jezuitów w zakresie filozofii. Charakter fundamentalny posiada dzieło obrazujące pierwszy, ale zarazem znaczący, etap dziejów filozofii jezuitów, a zatytułowane Filozofia jezuitów w Polsce w XVI wieku (Kraków 1994, ss. 450). Jest ono świadectwem zasługującej na szczególne uznanie rzetelności badawczej Autora, wzbogaconej imponującą erudycją historyczno-filozoficzną. Syntezę tę poprzedzały liczne studia i artykuły, z których każde przypominało jakąś zapomnianą dotąd postać i jej poglądy, bądź określony temat związany z filozofią jezuitów. Każda z owych rozpraw daje potwierdzenie znakomitego warsztatu historyka filozofii i tego, co mógłbym nazwać zamiłowaniem w wydobyciu i opracowaniu detalu historycznego. Odkrywają one zupełnie zapoznane lub słabo rozpoznane fakty naszej intelektualnej tradycji. Współczesny badacz podejmujący studia nad dziejami rodzimej kultury intelektualnej XVI wieku nie może nie uwzględnić dorobku R. Darowskiego. Wszak w wyniku bardzo wnikliwych dociekań badawczych uczonego i ich efektów odsłonięty został zapoznany lub słabo rozpoznany obszar naszej kultury intelektualnej, stanowiącej integralną część kultury owej epoki.
    Swoimi zainteresowaniami badawczymi Darowski obejmuje dwa kolejne stulecia, zgłębiając filozofię jezuitów XVII i XVIII wieku. Ich widocznym efektem są liczne studia poświęcone filozofii jezuitów wyżej wymienionych epok. Podobnie jak w przypadku poprzedniego stulecia, dotyczą one konkretnych postaci i ich poglądów. Owoce owych dociekań publikował Autor w różnych czasopismach i pracach zbiorowych na przestrzeni dwudziestu lat. Przedstawiana tu książka jest zbiorem i przedrukiem 18 studiów i kilku jeszcze wypowiedzi o nieco innym charakterze odnoszących się bez wyjątku do filozofii jezuitów w Polsce i na Litwie.
    Pierwszym i niezaprzeczalnym walorem książki jest to, że zbiera ona rozproszone dotąd po różnych czasopismach rozprawy, do których dostęp z oczywistych powodów był utrudniony.
    Po drugie, zebrane razem w książce studia, przeważnie o charakterze analitycznym, dają w sumie wyraźny obraz filozofii jezuitów w dwóch ostatnich stuleciach Rzeczypospolitej. Podjęta w końcowej częci zbioru próba syntetycznego ujęcia filozofii jezuitów w Polsce od XVI do XVIII wieku ten obraz uwyraźnia i dopełnia.
    Pierwsza, obszerna zamieszczona w niniejszej książce rozprawa omawia: Stan obecny i perspektywy badań nad filozofią w szkołach jezuickich w Polsce (XVI-XVIII w.). Autor daje w niej przegląd ważniejszych publikacji na temat działalności filozoficznej jezuitów w Polsce, od ich sprowadzenia w 1564 r. do zniesienia zakonu w 1773 i w latach następnych oraz zakreśla perspektywy dalszych badań. Mamy tu więc przedstawioną bibliografię podmiotową, czyli wykaz publikacji z zakresu filozofii napisanych przez jezuitów, następnie bibliografię przedmiotową, czyli opracowania ujęte w porządku chronologicznym. Znajdujemy tam syntetyczne informacje na temat opracowań zarówno dziejów zakonu jezuitów w Polsce, jak i dorobku jego reprezentantów w zakresie różnych dyscyplin, zwłaszcza zaś filozofii. Mowa jest tu między innymi o dziele Stanisława Załęskiego poświęconym całości dziejów jezuitów w Polsce, także o pierwszych opracowaniach dziejów filozofii jezuitów Henryka Struvego, po części M. Straszewskiego i F. Kwiatkowskiego, dowiadujemy się także o pierwszych studiach nad dziejami filozofii jezuitów w Polsce Stanisława Bednarskiego oraz próbie całościowego ujęcia zagadnienia przedstawionego przez Wiktora Wąsika w jego Historii filozofii polskiej (rozdz. Scholastycy młodsi, Charakterystyka Scholastyki Wileńskiej).
    W omawianym studium znajdujemy również informacje o opracowaniach na temat nauczania filozofii na Litwie, stosunku jezuitów do kartezjanizmu i do „nowszej" filozofii w ogóle, stosunku jezuitów do heliocentryzmu, przedstawiony został również zarys filozofii jezuitów na Litwie, a w szczególności kurs logiki w Akademii Wileńskiej. Autor przekazuje nam również szereg informacji o studiach poświęconych filozofii jezuitów w okresie kasaty zakonu i udziału byłych jezuitów w pracach Komisji Edukacji Narodowej. W kolejnym podrozdziale Autor przedstawia zestaw 21 nowszych przyczynkowych studiów i opracowań poświęconych poszczególnym postaciom lub niektórym szczegółowym tematom. W wykazie powyższym wymienione również zostały encyklopedie i słowniki uwzględniające, oczywiście w odpowiadającym tego typu wydawnictwom zakresie, filozofię jezuitów. Całość przeglądu i charakterystyki publikacji na temat filozofów w dawnej Rzeczypospolitej kończy podsumowanie i zakreślenie perspektyw dalszych badań. Autor wyraża tu pogląd, że wprawdzie w dotychczasowych badaniach dokonano szereg analiz pewnych zagadnień dotyczących filozofii jezuitów w Polsce, ale „filozofia ta w swej całości nie została dotychczas krytycznie zbadana" i dlatego dotychczasowe analizy „nie są wystarczające do stworzenia zadowalającej syntezy" (s. 51). Dodajmy wszakże ze swej strony, że wieloletnie i niezwykle owocne studia samego R. Darowskiego, których wynikiem jest wspomniana wyżej rozprawa Filozofia jezuitów w Polsce w XVI wieku, jak i przedstawiana tu książka Studia z filozofii jezuitów w Polsce XVII i XVIII wieku stanowią mocną podstawę dla postulowanej przez Autora syntezy i zapewne taka zostanie wkrótce przedstawiona, zwłaszcza, że R. Darowski intensywnie kontynuuje badania i zapowiada kolejne ich wyniki. W omawianym zaś artykule jego Autor uważa, że przystąpi do tworzenia syntezy odzwierciedlającej rzeczywisty stan filozofii jezuitów w Polsce XVI, XVII i XVIII wieku, gdy zakończone zostaną badania w trzech następujących kierunkach:
    1) w dziedzinie danych biograficznych na podstawie zachowanych źródeł współczesnych, zwłaszcza pochodzących z Rzymskiego Archiwum Jezuitów;
  2) w dziedzinie prac wydanych drukiem, obejmujących traktaty z całości filozofii, poszczególne dyscypliny, pisma polemiczne z zakresu filozofii i druki szkolne (tezy);
    3) w dziedzinie wykładów rękopiśmiennych (skryptów)" (s. 58).
  Przedstawiona powyżej wypowiedź z roku 1978 otwiera całą serię analitycznych studiów poświęconych głównie filozofom jezuitom XVII i XVIII wieku. W porządku chronologiczno-personalnym znajdujemy tu przedruk następujących opracowań: Wawrzyniec Bartilius (1569-1635), filozof i teolog; Filozofia moralna Wojciecha Sokołowskiego (1586-1631); Marcin Łubieński (1586-1653), profesor filozofii w Kaliszu i Lwowie; Życie i działalność Tomasza Elżanowskiego (1590-1656); Stanisław Śmiałkowicz (1592-1648), wykładowca filozofii we Lwowie i Krakowie; Gorgoniusz Ageison (1604-1665), profesor w Akademii Wileńskiej; Z filozofii polskiej XVII wieku - recenzja: F. Bargieł, Tomasz Młodzianowski SJ (1662-1686) jako filozof z kręgu myśli suarezjańskiej, Kraków 1987; Geneza dzieła Wojciecha Tylkowskiego „Philosophia curiosa"; „Filozofia zajmująca" - recenzja: F. Bargieł, Wojciech Tylkowski SJ i jego „Philosophia curiosa " z 1669 r., Kraków 1986; Filozofia Stefana Sczanieckiego (1658-1737); Koleje życia i działalność filozoficzna Aleksandra Podlesieckiego (1683-1762); Poglądy filozoficzne Stanisława Jaworskiego (1711-1779); Filozofia Jana Kowalskiego (1711-1782); Jana Kowalskiego rękopiśmienne wykłady z filozofii przyrody (Ostróg 1747/48); Andrzej Rudzki (1713-1766); Stosunek Andrzeja Rudzkiego (1713-1766) do filozofii Kartezjusza; Filozofia Ks. Stanisława Szadurskiego - recenzja: F. Bargieł, Stanisław Szadurski SJ (1726-1789), Kraków 1978; Polska odpowiedź na konkurs Akademii w Besançon. Jan Załuskowski i jego Disputatio (1764); Grzegorz Arakiełowicz (1732-1798) i jego poglądy filozoficzne; Ludwik Roszkowski (1736-1781).
   Powyżej przedstawione wyliczonymi tytułami opracowania drukowane na łamach różnych czasopism naukowych na przestrzeni 20 lat stanowiły bardzo znaczący wkład do przedstawienia próby syntezy filozofii jezuitów w Polsce od XVI do XVIII wieku. Taki też nieomal tytuł nosi opracowanie przedstawione w omawianej książce pod numerem porządkowym 22. Ukazało się ono dokładnie w 18 lat po wydrukowaniu studium Stan i perspektywy badań nad filozofią w szkołach jezuickich w Polsce (XVI-XVIII w.). Rozprawa Filozofia jezuitów w Polsce od XVI do XVIII wieku. Próba syntezy składa się z podrozdziałów opatrzonych następującymi tytułami: 1. Wstęp. 2. Ratio studiorum. 3. Praktyka nauczania. 3.1. Rozwój szkolnictwa. 3.2. Nauczanie w praktyce. 3.3. Tematyka wykładów. 3.4. Piśmiennictwo. 3.5. Najwybitniejsi filozofowie. 3.6. Charakterystyka filozofii. 4. Filozofia pozaszkolna (obywatelska). 5. Zadania na przyszłość. 6. Bibliografia. Autor tej syntezy podkreśla, że jest ona wynikiem zarówno badań wcześniej prowadzonych, jak i Jego własnych, które kontynuował wytrwale i systematycznie od lat siedemdziesiątych.
  W wypowiedzi zatytułowanej Z doświadczeń historyka filozofii jezuitów w dawnej Polsce, przedstawionej na zebraniu w dniu 26 IX 1996 r. w Zakładzie Historii Nauk Społecznych Polskiej Akademii Nauk R. Darowski mógł już z poczuciem satysfakcji, właściwej uczonemu, który ma za sobą długą i owocną drogę badania i poznania naukowego, sformułować takie oto przekonanie: „Praktycznie biorąc filozofia szkolna została opracowana. Mój artykuł Stan obecny i perspektywy badań nad filozofią w szkołach jezuickich w Polsce (XVI-XVIII w.), „Archiwum Historii Filozofii Myśli Społecznej", t. 24, 1978, s. 237-285, wydany 18 lat temu, jest dziś w zasadzie nieaktualny" (s. 350).
    Ze swej strony dodajmy, że dokonania badawcze R. Darowskiego w dziedzinie badań nad filozofią jezuitów są ważne i doniosłe nie tylko z uwagi na wyzwanie badawcze postawione przez historyka filozofii jezuitów, ale również z uwagi na to, że stanowią one znakomite i liczące się dopełnienie o ważną część składową obrazu dziejów filozofii polskiej. Dzięki nim nasza tradycja filozoficzna jawi się w niepomiernie większym zróżnicowaniu i bogactwie. Zapewne obraz ten ulegnie dalszemu wzbogaceniu, gdy przedmiotem badań stanie się filozofia pozaszkolna, czy „obywatelska" (filozofia państwa, filozofia prawa itp.), która nadal jest słabo opracowana.
  W powyższej wypowiedzi stanowiącej zwieńczenie przedstawianej tu książki Autor zapowiada opracowanie syntezy po polsku i po francusku (do użytku obcokrajowców) zatytułowanej: Filozofia jezuitó w w Polsce od XVI do XX wieku oraz La philosophie des jésuites en Pologne du XVI^e au XX^e siècle. Życzmy Autorowi i zainteresowanych Jego dorobkiem czytelnikom, aby to ważne dla dziejów filozofii polskiej i - ogólniej - rodzimej tradycji intelektualnej dzieło, zostało jak najszybciej ukończone i wydane.